Lynx (ryś) – rodzaj ssaków z rodziny kotowatych obejmujący cztery gatunki zwierząt średniej wielkości, o uszach zaokrąglonych, zakończonych pędzelkami ciemnych, najczęściej czarnych włosów. Ciało rysi jest zakończone krótkim ogonem.
Gatunki
Ryś eurazjatycki (Lynx lynx) - szeroko rozsiedlony w Azji oraz w niektórych częściach Europy, spotykany też w Polsce
Ryś iberyjski (Lynx pardinus) - pojedyncze populacje na terenie Hiszpanii, krytycznie zagrożony wyginięciem
Ryś kanadyjski (Lynx canadensis) - zamieszkuje połnocą oraz lokalnie środkową część Ameryki Północnej
Ryś rudy (Lynx rufus) - występuje w środkowej oraz południowej części Ameryki Północnej
Rodzaj Lynx prawdopodobnie dzieli swój klad z rodzajami Puma, Prionailurus i Felis. Lynx pierwszy oddzielił się od głównej linii rozwojowej[2].
Przypisy
1 Lynx w: Integrated Taxonomic Information System (ang.)
2 Johnson, W.E., Eizirik, E., Pecon-Slattery, J., Murphy, W.J., Antunes, A., Teeling, E. & O'Brien, S.J.. The Late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment. „Science”. 311, s. 73–77, 2006. DOI: 10.1126/science.1122277 (ang.).
Bibliografia
1 Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
2 Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Lynx. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 22 stycznia 2009]
Ryś euroazjatycki[1]
LYNX LYNX - RYŚ EUROAZJATYCKI
Gatunek lądowego ssaka drapieżnego z rodziny kotowatych, największy z rysi (Lynx). Występuje w Europie i Azji. Poza kotem domowym, ryś i żbik są jedynymi występującymi w Polsce przedstawicielami kotowatych. Ryś jest też jednym z największych drapieżników Europy. Został opisany naukowo przez Karola Linneusza w 1758 roku pod nazwą Felis lynx. W Polsce jest gatunkiem rzadkim i chronionym. Badaniem populacji rysia w Polsce zajmuje się Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk i Instytut Ochrony Przyrody PAN.
Systematyka
Ryś został po raz pierwszy opisany dla nauki przez szwedzkiego przyrodnika i lekarza Carla von Linné (Karola Linneusza) w X edycji jego wielotomowego dzieła pt. Systema Naturae, w 1758 r. Została mu wówczas nadana nazwa "Felis lynx"[3]. W 1792 r. szkocki zoolog Robert Kerr przeniósł rysia, wraz z rysiem rudym do odrębnego rodzaju Lynx. Od tego czasu trwa spór o to, czy Lynx powinien być uznawany za rodzaj, czy podrodzaj w obrębie Felis[4]. Obecnie jednak uznaje się go za rodzaj, a w obrębie rysia wyróżnia się 8 podgatunków, z czego jeden jest wymarły.
Za ostatniego wspólnego przodka wszystkich współczesnych przedstawicieli rodzaju Lynx uważa się kotowatego z gatunku Lynx issiodorensis. Żył on ok. 5 mln lat temu (w miocenie) w Azji i od współczesnego rysia euroazjatyckiego różnił się tylko niektórymi szczegółami w budowie ciała. Obecnie do Lynx zalicza się łącznie 4 gatunki kotowatych, choć iberyjski był niegdyś uważany za podgatunek rysia euroazjatyckiego[5]. Faktem jest jednak, że ryś kanadyjski i rudy pochodzą od rysia euroazjatyckiego, z tym, że ten drugi wcześniej oddzielił się od linii rozwojowej[6].
Występowanie
Pierwotnie zasięg rysia obejmował obszar od Pirenejów po Kamczatkę, od Bałkanów po Skandynawię i od Turcji po Kaszmir i Tybet. Obecny naturalny zasięg tego gatunku nie obejmuje krajów Europy Zachodniej[10]. Od lat siedemdziesiątych zasięg ponownie zaczął się rozszerzać dzięki reintrodukcji na obszarach Szwajcarii, Austrii, Czech, Francji i Słowenii. W Skandynawii obserwuje się rozprzestrzenianie tego gatunku poza koło podbiegunowe.
Status rysia euroazjatyckiego jest różny w zależności od obszaru. Największa populacja (90% wszystkich rysi) żyje w lasach Syberii. Znaczące populacje występują także w Skandynawii (ok. 2500 rysi) i Karpatach (ok. 2200 rysi). Szczątkowa populacja (ok. 50 osobników) żyje na Półwyspie Bałkańskim. We Francji, Niemczech i Szwajcarii rysie zostały wytępione już w XIX w. i w pierwszej połowie XX wieku. Zostały na tych obszarach reintrodukowane w drugiej połowie XX wieku[11]. Poza tym rysie można spotkać także w Azji Środkowej i lasach wschodniej Europy.
Występowanie na terenie Polski
Na terenie Polski według stanu na 31.12.2010 roku żyje 285 rysi[12]. Należą one do dwóch populacji. Populacja nizinna (podgatunek nominatywny) występuje w Polsce północno-wschodniej (Kotlina Biebrzańska i puszcze Białowieska (ok. 20 osobników), Augustowska (ok. 20 osobników), Knyszyńska (ok. 20 osobników) i Borecka (ok. 5 osobników), a karpacka (podgatunek L. lynx carpathica) we Wschodnich i Zachodnich Karpatach (ok. 100 osobników) oraz na Pogórzu Karpackim (ok. 10 osobników). Od lat 80. nielicznie spotykany jest na Roztoczu, w Puszczy Solskiej i na Polesiu Lubelskim[13]. Reintrodukowana na początku lat 90. XX wieku populacja podgatunku nominatywnego żyje w Puszczy Kampinoskiej. Część osobników z tej populacji zasiedliła lasy Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego[14]. Ponadto od 2007 roku trwają próby osiedlenia pochodzących z Estonii rysi w Puszczy Piskiej. Od przełomu 2009 i 2010 rysie są obserwowane także przy polskiej granicy w czeskim Karkonoskim Parku Narodowym. Prawdopodobnie przedostały się one tam z obszaru Szumawy, gdzie zostały reintrodukowane[15]. Widywane są również w innych częściach Sudetów (zwłaszcza w Karkonoszach[16]). Pojedynczych lub kilkukrotnych obserwacji dokonano również w Borach Tucholskich, Słowińskim Parku Narodowym i Puszczy Noteckiej[17].
Morfologia
Głowa rysia z podgatunku nominatywnego
Podstawowe dane
Długość ciała
100 – 150 cm[18]
Wysokość w kłębie
50 – 75 cm[18]
Długość ogona
15 – 30 cm[18]
Masa ciała
12 – 35 kg[18]
Dojrzałość płciowa
ok. 1,5 roku
Ciąża
70–74 dni
Liczba młodych w miocie
3–5
Długość życia
14 – 17 lat
Ryś euroazjatycki jest największym przedstawicielem rodzaju Lynx. Osiąga rozmiary dorosłego owczarka niemieckiego – dł. ciała ok. 100 – 150 cm (najczęściej do 130 cm) i wysokość w kłębie ok. 50 – 75 cm. Ma okrągłą głowę, krępe ciało osadzone na długich, silnych łapach i palce zakończone wysuwalnymi pazurami. Wierzch czarnożółtorudy z brunatnymi plamkami (wyraźniejsze u populacji górskich, i prawie w ogóle nie widoczne u nizinnych). Brzuch jest biały. U większości (ale nie u wszystkich) osobników włosy na szyi i spodzie głowy tworzą charakterystyczną kryzę i bokobrody. Futro rysia ma doskonałe właściwości izolujące i zbudowane jest z 3 rodzajów włosów: przewodnich, ościstych i puchowych[19]. Stojące uszy są zakończone charakterystycznym pędzelkiem sztywnych, czarnych włosów, które pełnią ważną funkcję: skupiają fale dźwiękowe i doprowadzają je do uszu rysia tak, że ten lepiej słyszy[20]. Ogon jest krótki, ciemniejszy na czubku. Ryś ma dobrze rozwinięte zmysły wzroku i słuchu. Jego uzębienie jest przystosowane do kruszenia i cięcia, z dobrze rozwiniętymi kłami i łamaczami[21]. Sprawnie wspina się po drzewach, dobrze skacze. Nie jest za to dobrym biegaczem, szybko się męczy[18]. Tak jak wszystkie małe koty myje starannie całe ciało, potrafi także mruczeć i na wdechu i na wydechu, co zawdzięcza specjalnej budowie kości gnykowych[22]. Jego wzór zębowy to {3 1 2 1}/{3 1 2 1}.
Środowisko
Ryś euroazjatycki w swoim naturalnym środowisku
Ryś zasiedla duże, zwarte, wielogatunkowe kompleksy leśne ze starymi drzewostanami o gęstym podszycie, zarówno górskie jak i nizinne, iglaste, liściaste i mieszane. W zależności od obfitości siedliska, areał osobniczy rysia euroazjatyckiego może się wahać od 130 km² do 1400 km² (w Polsce do 350 km²[23]). Dla samic powierzchnia terytorium może być znacznie mniejsza, nie sięgająca nawet połowy powierzchni siedliska samca. Rysie potrzebują więc bardzo dużych lasów, stale zapewniających odpowiednią liczbę ofiar. Pomimo, że środowisk takich jest w Polsce wiele (przede wszystkim bory sosnowe), to są one jednak najczęściej poprzecinane gęstą siecią dróg, która uniemożliwia rysiom wędrowanie. Wiele rysi ginie przez to na drogach, po kolizjach z samochodami[24].
Inną ważną cechą, którą charakteryzują się siedliska rysi, są odpowiednie kryjówki – rysie najczęściej spędzają dzień w kryjówkach, a na żer wychodzą dopiero w nocy. Ssaki te więc preferują lasy, w których nie usuwa się wywrotów, a występują tam załomy skalne lub drzewa z obszernymi dziuplami, które europejskie koty wykorzystują jako schronienia. W jego terytorium nie powinno również brakować pozostawionych, martwych drzew[25]. Między innymi przez tak duże wymagania środowiskowe, ryś jest w Polsce gatunkiem rzadkim.
Tryb życia
Poza okresem godowym rysie prowadzą samotniczy tryb życia. Polują przede wszystkim w nocy, dzień zaś spędzają głównie na wypoczywaniu w kryjówce. W trakcie poszukiwania jedzenia przemierzają średnio 7 km w czasie jednej nocy, ale mogą przebyć ponad 20 kilometrów[26]. Rysie zajmują bardzo rozległe terytoria, o które konkurują zarówno samice, jak i samce[18]. Rewiry samców są większe niż rewiry samic; rewir jednego samca może zachodzić na rewiry 2-3 samic. Terytoria samców mają średnio ok. 130 km² do 1400 km² (w Polsce do 350 km²). Rewiry kilku samic praktycznie nie zachodzą na siebie, jednak mimo to często dochodzi między nimi do walk i konfliktów, podczas których matkom często pomagają wyrośnięte, ale jeszcze nie do końca samodzielne młode. Terytoria samców są wspólne nawet w 1/3, ale mimo to do walk pomiędzy samcami dochodzi niezwykle rzadko[27].
Polowanie i pokarm
Ofiarami rysi padają najczęściej sarny
Rysie polują przede wszystkim na sarny[28]. Są przy tym naturalnym czynnikiem ograniczającym liczebność tych ssaków[29]. Polują także na łanie i młode jelenie, ale czynią to rzadziej. Poza tym polują również na mniejsze zwierzęta: liczne ptaki, zwłaszcza te gniazdujące na ziemi, jak np. jarząbki czy cietrzewie, a także na małe ssaki, jak np. zające, jenoty, czy nawet gryzonie. Rysie podejmują zwykle jedną próbę schwytania dużej zdobyczy na dobę, z czego dorosłym osobnikom udaje się to średnio raz na 38 godzin, zaś niedoświadczonym osobnikom młodocianym – raz na 105 godzin. Najwięcej dużych zwierząt, bo aż 190 rocznie, chwytają samice wychowujące młode. Rysie podejmują dziennie także do siedmiu prób upolowania małego zwierzęcia[30]. Udają się one najczęściej raz na 3 – 4 próby.
Obecność powalonych pni i wykrotów ułatwia rysiowi podejście ofiary
Rysie polują najczęściej od zmroku do wschodu słońca. W czasie polowania starają się, wykorzystując naturalne zasłony, jak np. zwalone drzewa, krzewy, czy kępy wysokich traw, podejść ofiarę jak najbliżej, ponieważ nie są zbyt dobrymi biegaczami: biegają szybko tylko na krótkich dystansach. Podczas takich podchodów skradają się całkowicie bezszelestnie[29]. Jeśli dopadną dużą zdobycz, rzucają jej się do gardła; są wystarczająco silne, by powalić ją na ziemię[31]. Mniejsze zwierzęta chwytają przy pomocy przednich łap[32]. Potrafią skoczyć na wysokość ponad 2 metrów, co wykorzystują podczas polowania na ptaki, które usiłują odlecieć. Wbrew panującemu stereotypowi nie są w takim stopniu jak rysie rude zależne od populacji zajęcy, polują bowiem także na wiele innych zwierząt.
Po upolowaniu dużej zwierzyny ryś najczęściej ukrywa jej resztki, czyniąc z niej rodzaj zapasu na następne dni. Najczęściej zakopuje ją w ściółce, narzucając tylnymi łapami liście, piasek lub śnieg, które potem uklepuje, przez co powstaje pagórek[33] . Takie spiżarnie często są jednak rabowane przez m.in. wilki, borsuki, dziki, lisy i zdziczałe psy. Niemal połowa łupów rysia jest plądrowana przez inne zwierzęta. W obliczu takiej sytuacji, podobnie jak to czynią, by ukryć swoją zdobycz przed hienami, lamparty, niektóre rysie ukrywają swoją zdobycz na drzewach. Pierwszy przykład takiego zachowania stwierdzono w Polsce, w Pienińskim Parku Narodowym, drugi zaś w czeskiej Szumawie[31].
Rozród
Dwa kocięta rysia z matką
Ze względu na ogólnie samotniczy tryb życia, rysie płci przeciwnej spotykają się ze sobą tylko raz w roku - w czasie rui. Rozpoczyna się ona zazwyczaj pod koniec stycznia, a kończy w marcu. W tym czasie w znaczący sposób zmienia się zachowanie tych zwierząt - intensywnie wędrują (również za dnia i także na niewielkie dystanse poza swoje terytorium) w poszukiwaniu partnera, często znaczą teren i głośno nawołują; takie nawoływania - głośne miauczenia i warczenia - słychać wtedy z odległości kilkuset metrów. Tak naprawdę jednak, właściwa ruja trwa jedynie ok. 3 dni; w tym okresie samiec nie odstępuje samicy o krok, nie poluje i zachowuje się bardzo agresywnie wobec ewentualnych konkurentów. Po kopulacji rysie rozchodzą się aż do następnego okresu godowego[18].
Ciąża u rysia trwa około 70-74 dni. Samica rodzi w jednym miocie 2 lub 3 (czasami więcej) kociąt. Przychodzą one na świat w legowisku znajdującym się najczęściej w dobrze ukrytej rozpadlinie skalnej, jamie, norze lisa lub borsuka, wykrocie lub gęstym młodniku. Ważą około 290 g, otwierają oczy po 10 dniach życia, ssą do 3-6 miesięcy (mięsem zaczynają się już odżywiać, na początku tylko dodatkowo, po 2 miesiącach od narodzin)[34]. Od początku pierwszej jesieni w życiu, kocięta zaczynają towarzyszyć matce w dłuższych wędrówkach i łowach, czasami pomagają jej także w walkach z innymi rysiami. Samodzielność osiągają przed upływem 1 roku życia, w wieku 9-11 miesięcy, wówczas opuszczają matkę (która zaczyna już wtedy zresztą kolejny okres godowy). Często pozostają jeszcze przez jakiś czas w jej terytorium, później ostatecznie odchodzą i migrują w poszukiwaniu własnego rewiru[18]. Samice osiedlają się często w pobliżu terytorium matki, natomiast samce odchodzą zazwyczaj dość daleko, pokonując codziennie znaczne odległości[35].
Samice rysia dojrzewają płciowo w wieku od 9 miesięcy do 1,5 roku, samce później, w wieku 1,5-2 lat. Śmiertelność młodocianych osobników jest bardzo wysoka, może wynosić nawet do 50%; później maleje. Rysie dożywają na wolności średnio wieku 14 - 17 lat, natomiast w niewoli często zdarza się, że padają dopiero w wieku ok. 25 lat[36].
Podgatunki
Wyróżnia się następujące podgatunki rysia:
Lynx lynx lynx – Półwysep Skandynawski, Niż Europejski, Europa Zachodnia (w tym Polska: Puszcza Białowieska, Puszcza Kampinoska, Beskid Sądecki, Bieszczady), Europa Wschodnia i (Syberia)
Lynx lynx carpathica – Karpaty, w tym ich polską część
Lynx lynx dinniki – Kaukaz, Iran i Anatolia (Azja Mniejsza)
Lynx lynx isabellinus – Turkmenistan, Afganistan, Pakistan, północne Indie, Himalaje i Tybet
Lynx lynx koslovi – południowa Syberia, wybrzeża Bajkału i północna Mongolia
Lynx lynx sardiniae † – Sardynia, wymarły
Lynx lynx wrangeli – wschodnia Syberia, w tym Góry Stanowe
Lynx lynx stroganovi – wybrzeża Amuru
Według niektórych starszych systemów do rysia euroazjatyckiego zaliczano też rysia kanadyjskiego i iberyjskiego. Dokładniejsze badania pozwoliły na wydzielenie tych taksonów jako osobnych gatunków.
Zagrożenia i ochrona
W warunkach naturalnych wrogami rysia są wilki oraz lamparty; dla młodych niebezpieczne są też orły i puchacze[37]. Jednakże badanie przeprowadzone w Szwecji i Polsce stwierdziły że wilk i ryś żyją w pokojowej egzystencji i przypadki walk pomiędzy nimi należą do niezmiernie rzadkich[38]. Zagrożeniem dla niego jest człowiek i jego działalność oraz osłabienie spowodowane występowaniem licznych pasożytów (tasiemce, nicienie, glisty i włosień kręty) i chorób (wścieklizna i parwowiroza). Do głównych zagrożeń spowodowanych działalnością człowieka zaliczany jest niski stopień lesistości, kłusownictwo oraz zabijanie przez środki lokomocji.
Od 1995 ryś jest objęty ochroną gatunkową i jest wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt.
W Polsce w przywrócenie populacji tych drapieżników w lasach mazurskich zaangażowany jest polski oddział międzynarodowej organizacji ekologicznej WWF. Dzięki jej staraniom para rysi została wypuszczona na wolność w Puszczy Piskiej[39].
Nazwa gatunkowa
Łacińska nazwa rysia Lynx pochodzi od greckiego lygx lub lenkos, to znaczy świecący. Zawdzięcza ją swojemu bystremu wzrokowi. Polskie określenie "ryś" to słowo prasłowiańskie, dziś moglibyśmy je przetłumaczyć jako "szybki" – por. "ruszyć rysią" – ruszyć szybko. Rysia nazywano też ryścem, ale później (od XVI wieku) nazwa ta została zarezerwowana dla lamparta.
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
LC-najmniejszej troski
Przypisy
1 Lynx lynx w: Integrated Taxonomic Information System (ang.)
2 Lynx lynx. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (ang.)
3 Carolus Linnaeus: Systema naturae (łac.). W: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis [on-line]. 1758. [dostęp 2009-12-08].
4 Carron Meaney; Gary P. Beauvais: Species Assessment for Canada Lynx (Lynx Canadensis) in Wyoming. United States Department of the Interior, Bureau of Land Management, September 2004. [dostęp 2007-06-25].
5 Rosa Garcia-Perea: Phylogeny and Conservation of Iberian Lynxes, " w CAT NEWS , no 27, jesień 1997 []http://lynx.uio.no/lynx/nancy/news/cn27_01.htm
6 Zielinski, William J; Kuceradate, Thomas E: American Marten, Fisher, Lynx, and Wolverine: Survey Methods for Their Detection. 1998, s. 77–8. ISBN 0-7881-3628-3.
7 W. E. Johnson, J. A. Godoy, F. Palomares, M. Delibes, M. Fernandes, E. Revilla, S. J. O'Brien. Phylogenetic and Phylogeographic Analysis of Iberian Lynx Populations. „Journal of Heredity”. 95 (1), s. 25, 2004. DOI: 10.1093/jhered/esh006 (ang.).
8 Stephen O'Brien: Ewolucja kotów; 2008
9 Stephen O'Brien, Warren E. Johnson. Kocie ścieżki ewolucji. „Świat Nauki”. nr. 8 (192), s. 48-55, sierpień 2007. Prószyński Media. ISSN 0867-6380.
10 C.Kempf:Historia Ludzi
11 R.Kalb:Niedźwiedź, ryś i wilk. Prześladowania i powrót; Granz 2007
12 Warunki naturalne i ochrona środowiska. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”, s. 60, 2011 (pol.).
13 C.Ćwikowski, M.Moszczyńska, K.Pabis, J.Romanowski: Encyklopedia Przyrody. Tom VI; ISBN 978-83-248-3046-6; str. 15
14 Parki Krajobrazowe Województwa Kujawsko-Pomorskiego
15 Rysie powróciły - po 200 latach - nauka.wiara.pl
16 Michał Żuczkowski, Waldemar Kurczyński: Ryś wrócił w Karkonosze! (pol.). 2012-01-19. [dostęp 2014-09-12].
17 Sabina Nowak, Adam Kasprzak, Robert W. Mysłajek, Patrycja Tomczak. Stwierdzenia rysia Lynx lynx w Puszczy Noteckiej. „Przegląd Przyrodniczy”. XXIV (4), s. 84-88, 2013. Klub Przyrodników (pol.).
18 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 M.Moszczyńska: Ilustrowana Encyklopedia Zwierząt Polski; Warszawa, 2010
19 C.Ćwikowski, M.Moszczyńska, K.Pabis, J.Romanowski: Encyklopedia Przyrody. Tom VI; ISBN 978-83-248-3046-6; str. 12
20 National Geographic: Dzika Rosja
21 Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Felidae. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 22 stycznia 2009]
22 Co i Jak: Dzikie Zwierzęta
23 Ryś Lynx lynx. Projekt “Natura 2000 w Karpatach”. [dostęp 6 listopada 2008].
24 Radosław Szymczuk: Dzikie koty w Polsce: ryś. Pracownia na rzecz Wszystkich Istot. [dostęp 6 listopada 2008].
25 Duże koty: Ryś [dostęp 2012 – 01 – 09]
26 Inwentaryzacja wilka i rysia. Zakład Badania Ssaków PAN. [dostęp 6 listopada 2008].
27 M.Nowakowska: Dzikość Serca. Wielka Księga Zachowań Zwierząt; Warszawa, 2004; str. 286
28 Biuletyny Białowieskiego Parku Narodowego; Białowieża, 2011
29 29,0 29,1 C.Ćwikowski, M.Moszczyńska, K.Pabis, J.Romanowski: Encyklopedia Przyrody. Tom VI; ISBN 978-83-248-3046-6; str. 13
30 M.Nowakowska: Dzikość Serca. Wielka Księga Zachowań Zwierząt; Warszawa, 2004; str. 288
31 31,0 31,1 M.Nowakowska: Dzikość Serca. Wielka Księga Zachowań Zwierząt; Warszawa, 2004; str. 289
32 D.Burnie: Wielka Ilustrowana Encyklopedia Przyrody; Warszawa, 2006
33 Piotr Sumiński...: '. s. 224.
34 Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
35 Duże drapieżniki - Ryś. Stowarzyszenie dla Natury "Wilk". [dostęp 2 listopada 2013].
36 Adamski P., Bartel R., Bereszyƒski A., Kepel A., Witkowski Z.. Ryś euroazjatycki (Lynx lynx). „Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny. Tom 6. Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków)”, s. 395 - 399, 2004. Warszawa: Ministerstwo Środowiska. ISSN 83-86564-43-1.
37 Piotr Sumiński...: '. s. 56.
38 Camilla Wikenros, Håkan Sand, Olof Liberg: Is the wolf good for other species? (ang.). Sustainability, Journal from the Swedish Research Council Formas. [dostęp 21 września 2011].
39 Rezultaty naszych działań. WWF Polska. [dostęp 28 listopada 2010].
Bibliografia
1 Lynx lynx. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) <www.iucnredlist.org>. (ang.) [dostęp 6 listopada 2008]
2 Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
3 Encyklopedia zwierząt od 'A' do 'Z'. ISBN 83-908277-3-5
4 Piotr Sumiński, Jacek Goszczyński, Jerzy Romanowski: Ssaki drapieżne Europy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, 1993. ISBN 83-09-01483-X.
ŻRÓDŁO: WIKIPEDIA
ŻRÓDŁO: WIKIPEDIA
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz